ΤΟ ΠΡΟΟΪΜΙΟΝ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

 

ΤΟ ΠΡΟΟΪΜΙΟΝ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Τού ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ

ΤΟ ΠΡΟΟΪΜΙΟΝ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ 1821  :

«Εις το Ὄνομα τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος».

Τού ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Ο συνταγματικός νομοθέτης ακολουθεί πιστά την συνταγματική παράδοση του τόπου μας, αφού από τα πρώτα συνταγματικά κείμενα τής επαναστατημένης Ελλάδος ήταν ψηφισμένα στο όνομα τού Τριαδικού Θεού. Η πρόταση κατάργησης του προοιμίου και του άρθρου 3 Σ δημιουργεί σημαντικά ζητήματα.

 

 

ΤΟ ΠΡΟΟΪΜΙΟΝ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ 1821  :

«Εις το Ὄνομα τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος».

Τού ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Το πολίτευμα της εθνεγερσίας προανήγγειλε και τροφοδότησε με τις ιδέες και τις αξίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού το πολίτευμα του Ρήγα Βενεστινλή «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Υπέρ των νόμων - ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας - και της Πατρίδος» εμπνευσμένο από τα Γαλλικά κείμενα του 1793 και 1795, αν και δεν εφαρμόσθηκε ποτέ, είχε με τη σειρά του σημαντική επιρροή επί της πολιτικής ιδεολογίας των επαναστατημένων Ελλήνων, αφυπνίζοντας και διαπλάθοντας συνειδήσεις.

1.-Στο προοίμιο του Συντάγματος της Επιδαύρου[i] διακηρύσσεται η ανεξαρτησία του έθνους και δικαιολογείται η Επανάσταση με την επίκληση στην Αγία Τριάδα: «Το Ελληνικό Έθνος το υπό φρικώδη Οθωµανικήν δυναστεία, µη δυνάµενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγµάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν µε µεγάλας θυσίας,κυρύττει σήµερον δια των Νοµίµων Παραστατών του εις Εθνική συνηγµένων Συνέλευσιν ενώπιον Θεού και ανθρώπων την πολιτικήν αυτού Ύπαρξιν και Ανεξαρτησίαν».

ΣΥΝΤΑΓΜΑ[ii] ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ[iii] : Στο Σύνταγμα αυτό παρουσιάζονται άρθρα και διατάξεις[iv] που είναι επηρεασμένα από το γαλλικό σύνταγμα του 1793 και 1795 και από τις διακηρύξεις τους, καθώς και από τα αντίστοιχα συντάγματα της Αμερικανικής Επανάστασης[v]. Αξίζει η αναφορά:

"Τµήµα Α Περί θρησκείας. Παρ.α Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελληνικήν επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, ανέχεται όµως η ∆ιοίκησις της Ελλάδος πάσαν άλλην θρησκείαν, και αι τελεταί και ιεροπραγίαι εκάστης αυτών εκτελούνται ακωλύτως."

Το Σύνταγμα της Επιδαύρου καθιερώνει την δημοκρατική αρχή και τα ειδικότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα: (α) της εφαρμογής της αρχής της διάκρισης των λειτουργιών/εξουσιών. (β) του αντιπροσωπευτικού συστήματος με μία μόνη Βουλή (Βουλευτικό) που θα λειτουργούσε διαρκώς. (γ) της συλλογικής μορφής του κρατικού οργάνου που ήταν επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας. (δ) του ενιαύσιου της θητείας τόσο του Βουλευτικού όσο και του Εκτελεστικού σώματος. Το πρώτο ελληνικό σύνταγμα, όπου προβλεπόταν σύνδεση της ελληνικής ιθαγένειας με την πίστη στον Χριστό. Χαρακτηριστικά, το κείμενο ορίζει:«Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες, και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων»[vi]

2.-ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ: Το ισχύον Σύνταγμα τής Ελλάδος  1975/86/2001/08,είναι ψηφισμένο από την Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων «εἰς τὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος»[vii].

Ο συνταγματικός νομοθέτης ακολουθεί πιστά την συνταγματική παράδοση του τόπου μας, αφού από τα πρώτα συνταγματικά κείμενα τής επαναστατημένης Ελλάδος ήταν ψηφισμένα στο όνομα τού Τριαδικού Θεού. Εμφανίζεται ήδη στο πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822 η επίκληση της Αγίας Τριάδας στο προοίμιο, η επίκληση δε αυτή επαναλαμβάνεται σε όλα τα μεταγενέστερα Συντάγματα με την εξαίρεση του 1927. Αποτελεί δηλαδή έκφραση της παράδοσης[viii] και της ιστορικότητας του ελληνικού συνταγματισμού και δεν εμποδίζει κανέναν στην εκδήλωση των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, που προστατεύονται πλήρως από το άρθρο 13 του Συντάγματος[ix].  Σύμφωνα με το Ευάγγελο Βενιζέλο: «... ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» έχει ένα περιεχόμενο αφενός μεν ιστορικό και πολιτισμικό, το οποίο δεν είναι νομικά κρίσιμο, αφετέρου δε ένα περιεχόμενο πραγματολογικό, που είναι νομικά κρίσιμο εφόσον περιγράφει την ορθόδοξη εκκλησία ως το πολυπληθέστερο συλλογικό υποκείμενο άσκησης της θρησκευτικής ελευθερίας υπό όλες τις εκδοχές και σε σχέση πάντοτε με όλο τον άλλο κατάλογο των συνταγματικών δικαιωμάτων…»[x] Υποστηρίζεται ότι με την διάταξη αυτή τίθενται ιδιαίτερα  ζητήματα[xi] που δημιουργούν την άποψη επίσημης θρησκείας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα στην Ελλάδα με τα μέλη της να αποτελούν στατιστικώς, ανάλογα με την πηγή, από το 81,4%[xii] ως το 90%  του πληθυσμού. Το άρθρο 3 του Συντάγματος ουσιαστικά εγγυάται την θρησκευτική ελευθερία της Εκκλησίας και δεν δεσμεύει την θρησκευτική ελευθερία κανενός άλλου θρησκεύματος η θρησκευτικής Ομολογίας. Επίσης, το άρθρο 13 του Συντάγματος, που διαλαμβάνει τα περί σεβασμού της θρησκευτικής ελευθερίας δεν υπονομεύεται από το άρθρο 3, αλλά μάλλον υπέρκειται αυτού. Αυτό σημαίνει ότι και αν ακόμη καταργηθεί το άρθρο 3 και τότε η ελευθερία της Ορθόδοξης Εκκλησίας καλύπτεται από το άρθρο 13 του Συντάγματος

3.-Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΚΑΤΑΡΓΗΣΗΣ[xiii]:Παράλληλα με την πρόταση για κατάργηση του προοιμίου Σ προτάθηκε η κατάργηση του άρθρου 3 Σ[xiv] στην επικείμενη Συνταγματική Αναθεώρηση[xv]. Πρόκειται για τη διάταξη που ορίζει ως «επικρατούσα» τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, υπό την έννοια της θρησκείας που ασπάζεται η πλειονότητα του ελληνικού λαού. Προτείνεται η αναθεώρηση του άρθρου 3Σ, η οποία συχνά συνδυάζεται με την πρόταση να καταργηθεί η επίκληση της Αγίας Τριάδας στο προοίμιο του Συντάγματος. Η απάντηση για το ζήτημα δίνεται από Ευάγγελο Παπανούτσο στις προπαρασκευαστικές εργασίες του Συντάγματος του 1975: «Η θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι ζυμωμένη με την καρδιά του Έθνους, είναι δεμένη με αρρήκτους δεσμούς με την ιστορία των αγώνων του Έθνους... Επικρατούσα λοιπόν με την έννοιαν την συναισθηματικήν και όχι με το νόημα ότι το "επικρατούσα" δίνει εις την πολιτείαν το δικαίωμα να της αναγνωρίζη προνομιακήν μεταχείρισιν συγκριτικά με τα άλλα δόγματα».[xvi]

Η Ιρλανδία έχει το ίδιο σχεδόν Προοίμιο στο Σύνταγμα της και εδώ το προοίμιο ανήκει στη συνταγματική ιστορία του Έθνους. 

Το προοίμιο αποτελεί σημείο αναφοράς του Συντάγματος και του γνωστού τοις πάσι, ότι η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού πρεσβεύει την Ορθόδοξη Χριστιανική Θρησκεία, (ΣτΕ 2176/1998, 3356/1995, 3533/1986) ως τούτο άλλωστε μαρτυρείται και από την γενομένη στην κεφαλίδα του Συντάγματος, επίκληση της Αγίας Τριάδος, όπως προαναφέρθηκε, σε συνδυασμό με το άρθρο 3 του Συντάγματος, με το οποίον το Ορθόδοξο Χριστιανικό Δόγμα χαρακτηρίζεται ως : «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα», (ΣτΕ 2176/1998, 3356/1995) μέχρι σήμερα από την επανάσταση του 1821 ο Συνταγματικός νομοθέτης έκρινε ότι πρέπει να διατηρήσει, χωρίς καμμιά μεταβολή τα ανωτέρω στις ισχύουσες συνταγματικές διατάξεις.

Η  ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ (1) Από το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ Ολ. 2281/2001, βλ. και ΣτΕ 582/2011) κρίθηκαν τα εξής: Με το άρθρο 13 του Συντάγματος κατοχυρώνεται ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Το ατομικό αυτό δικαίωμα, που υπόκειται μόνο στους προβλεπόμενους από το ίδιο το Σύνταγμα περιορισμούς, περιλαμβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αφ` ενός (παράγρ. 1) και την ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων αφ` ετέρου, με ρητή αναφορά στην ανεμπόδιστη άσκηση της λατρείας κάθε γνωστής θρησκείας (παραγρ. 2). Οι διατάξεις της παραγρ. 1 του άρθρου αυτού, με τις οποίες προστατεύεται η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και επιβάλλεται η ίση μεταχείριση, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, στην απόλαυση όχι μόνο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά όλων των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει η έννομη τάξη καθιερώνεται δηλαδή η θρησκευτική ισότητα, είναι διατάξεις θεμελιώδεις, ως μη υποκείμενες, σύμφωνα με το άρθρο 110 παραγρ. 1 του Συντάγματος, σε αναθεώρηση. Εξ άλλου η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης διακηρύσσεται ως απαραβίαστη, χωρίς να τάσσεται κανένας περιορισμός, υποκείμενη συνεπώς μόνον στους περιορισμούς της παραγράφου 4 του άρθρου αυτού, ενώ η ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων, υπόκειται επί πλέον στους περιορισμούς που επιβάλλονται από τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, με την οποία προστατεύεται προεχόντως το ενδιάθετο φρόνημα του ατόμου αναφορικά με το θείο από κάθε κρατική επέμβαση, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, και το δικαίωμα του ατόμου να μην αποκαλύπτει το θρήσκευμα που ακολουθεί ή τις θρησκευτικές εν γένει πεποιθήσεις του. Κανένας δεν μπορεί να εξαναγκασθεί με οποιονδήποτε τρόπο, να αποκαλύψει είτε αμέσως είτε εμμέσως, το θρήσκευμα ή τις θρησκευτικές εν γένει πεποιθήσεις του, υποχρεούμενος σε πράξεις ή παραλείψεις από τις οποίες θα τεκμαίρεται η ύπαρξη ή η ανυπαρξία τους. Και καμία κρατική αρχή ή κρατικό όργανο δεν επιτρέπεται να επεμβαίνουν στον απαραβίαστο, κατά το Σύνταγμα, χώρο αυτό της συνείδησης του ατόμου και να αναζητούν το θρησκευτικό του φρόνημα, πολύ δε περισσότερο να επιβάλλουν την εξωτερίκευση των όποιων πεποιθήσεων του ατόμου αναφορικά με το θείο.

(2)Η Ολ ΣτΕ στην Απόφαση της 660/2018[xvii] μεταξύ άλλων αναφέρει:
«η περιεχόμενη στο άρθρο 3 παρ. 1 του Συντάγματος αναφορά ως “επικρατούσης”στην Ελλάδα, της θρησκείας της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού αποτελούσε την εναρκτήρια διάταξη όλων των προϊσχυσάντων Συνταγμάτων (1844, 1864 , 1911, 1927, 1952) και συνιστά μέχρι σήμερα βασικό στοιχείο της συνταγματικής παραδόσεως της Χώρας. Η αναφορά αυτή -όπως άλλωστε, και η επίκληση στην κεφαλίδα του Συντάγματος, της «………..»- συναρτάται με τον καίριο ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ιστορική πορεία του Ελληνισμού, ιδίως κατά την προηγηθείσα της εθνικής ανεξαρτησίας χρονική περίοδο της τουρκοκρατίας, αποτελεί δε και διαπίστωση του πραγματικού γεγονότος ότι την θρησκεία αυτήν πρεσβεύει η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού, ενώ δεν στερείται η αναφορά αυτή και κανονιστικών συνεπειών (όπως π.χ. η καθιέρωση χριστιανικών εορτών ως υποχρεωτικών αργιών σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα (παραβ. και Ολομ. ΣΕ 100/2017).

ΥΓ. Στρατηγός Μακρυγιάννης: «Όταν σηκώσαμεν την σημαίαν εναντίον της τυραγνίας ξέραμεν ότι είναι πολλοί αυτείνοι και μαχητικοί κι’ έχουν και κανόνια κι’ όλα τα μέσα. Εμείς ούλα είμαστε αδύνατοι. Όμως ο Θεός φυλάγει και τους αδύνατους, κι’ αν πεθάνωμεν πεθαίνομεν δια την Πατρίδα μας, δια την Θρησκείαν μας και πολεμούμεν όσο μπορούμε εναντίον της τυραγνίας κι’ ο Θεός βοηθός…Χωρίς αρετή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν»

Πηγές:

1.     Συνταγματική Ιστορία. Από την επανάσταση έως την καθιέρωση της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας (1821-1864), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (Η Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία, Βουλή των Ελλήνων,

2.     Αναστάσιος Πολυζωϊδης (Ο δικαστής, ο λόγιος, ο πολιτικός), Κωνσταντίνος Β. Χώλος, Αθήναι 1994.

3.     Ε.ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ:«Οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας με ή χωρίς αναθεώρηση του Συντάγματος» Ομιλία στη συζήτηση που διοργάνωσαν στην αίθουσα του ΔΣΑ, στις 28.11.2016  , το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και  η  Εταιρεία Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου  με θέμα «Σχέσεις Εκκλησίας-Πολιτείας και συνταγματική αναθεώρηση» με ομιλητές τους Ν. Αλιβιζάτο, Ευ. Βενιζέλο, Ι. Κονδιάρη, Μ. Σταθόπουλο.

4.      « Ένα καινοτόμο Σύνταγμα για την Ελλάδα»  εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ (σελίδες: 280)

5.     Άρθρο του Χαράλαμπου Ανθόπουλου, Καθηγητή Δικαίου και Διοίκησης ΕΑΠ, με τίτλο «Ιδέες για τη συνταγματική αναθεώρηση» για την εφημερίδα «Έθνος» (29/3/17)

6.       Μανιτάκης, Αντώνης Ν. Το Σύνταγμα της Ελλάδος 1975/1986/2001/2008, Σάκκουλας Εκδόσεις Α.Ε.

 

 

 

 

---

[i] Η Α' Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου ή Πρώτη Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου (20 Δεκεμβρίου 1821 - 16 Ιανουαρίου 1822) ήταν η πρώτη συνέλευση νομοθετικού σώματος του νέου Ελληνικού κράτους.

[ii] Eργο του Ιταλού Βιντσέντζο Γκαλλίνα (Vincenzo Gallina) μαζί με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη. Την επιτροπή που είχε οριστεί από τη Συνέλευση για τη συγγραφή του συντάγματος αποτελούσαν οι: Θεόδωρος Νέγρης, Γεώργιος Αινιάν, Δρόσος Μανσόλας, Ιωάννης Ορλάνδος, Πέτρος Σκυλίτζης, Α. Μοναρχίδης, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Ι. Κωλέτης, Φώτιος Καραπάνου, Παλαιών Πατρών Γερμανός Γ', Πανούτζος Νοταράς και Α. Κανακάρης.

[iii] «Τοιαῦτα πρεσβεύοντες συνῆλθον εἰς Ἐπίδαυρον οἱ πρῶτοι νομοθέται τῆς Ἑλλάδος. Οἱ νεώτεροι, οἱ εὐτυχήσαντες νὰ ἀνοίξωσι τοὺς ὀφθαλμοὺς πρὸς ἥλιον μὴ σκοτιζόμενον ὑπὸ νεφῶν δουλείας, νὰ πατήσωσι γῆν ἐλευθέραν, ν’ ἀναπνεύσωσιν ἀέρα ἐλεύθερον· αὐτοὶ οἱ κληρονομήσαντες τὸ ἀνεκτίμητον δικαίωμα τοῦ συνέρχεσθαι καὶ συνδιαλέγεσθαι, συζητεῖν, ἀδυνατοῦσι νὰ φαντασθῶσι τὸν ἔξαλλον ἐνθουσιασμὸν τοῦ ἔθνους, ὅτε μετὰ τυραννίαν τετρακοσίων σχεδὸν ἐτῶν συνήρχετο δι’ ἀντιπροσώπων ἵνα βουλευθῇ κυριαρχικῶς περὶ τῶν οἰκείων συμφερόντων. Οἱ δ’ ἐπιζήσαντες διηγοῦνται ὅτι δάκρυα ἔρρεον ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ὡς ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς Ἀναστάσεως ἀνταπεδίδοντο ἀσπασμοί».Νικόλαος Δραγούμης, Ἱστορικαὶ Ἀναμνήσεις, Αθήνα 1879, σ. 7

[iv] Στις οργανωτικές του βάσεις ακολουθεί τα Γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795 όπως επίσης και το Αμερικάνικο της 17.9.1787.

[v]  Σημείο αναφοράς και έμμεσης επιρροής στις πολιτειακές αντιλήψεις των χρόνων της Εθνεγερσίας αποτέλεσαν τα τρία συντάγματα της Επτανήσου Πολιτείας.

[vi] Τμήμα Β΄, Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, Επίδαυρος 1822

[vii] Σκοπός του άρθρου 3 Συντάγματος είναι να καταργήσει το εκκλησιαστικό καθεστώς της λεγόμενης «νόμω κρατούσης πολιτείας», έτσι ώστε να αποκόψει από τον κοινό νομοθέτη την εξουσία να ρυθμίζει τα θέματα της διοίκησης της Εκκλησίας της Ελλάδας κατά την ελεύθερη βούληση και τις δικές του επιλογές σκοπιμότητας. Στόχος του άρθρου 3 του Συντάγματος είναι να καθιερώσει ενα νέο εκκλησιαστικό καθεστώς, δεσμευτικό για τον κοινό νομοθέτη και τα ελληνικά δικαστήρια, δηλαδή το καθεστώς της λεγόμενης «συναλληλίας», κάτι που σημαίνει ότι, κατά τη βούληση του συντακτικού νομοθέτη και το σκοπό του άρθρου 3 του Συντάγματος, ο κοινός Έλληνας νομοθέτης, κατά την ψήφιση εκάστοτε διατάξεων του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδας δεν είναι εντελώς ελεύθερος, αλλά δεσμεύεται από εκείνους τους εκκλησιαστικούς κανόνες, που έχουν κατοχυρωθεί συνταγματικώς, δηλαδή από τον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο του 1850, καθώς και απο την Συνοδική Πράξη της 4ης Σεπτεμβρίου 1928.(  Βλ. κοινή γνωμοδότηση καθηγητών Μάνεση και Βαβούσκου, όπως αυτή έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό «Εκκλησία», επίσημο όργανο της Εκκλησίας της Ελλάδος, τόμος Ν’ [1975] σελ. 306 – 307).

[viii] Βλ. Παρέμβαση του Εφέτη Δ.Δ. κ. Δημήτρη Σπηλιώτη για το άρθρο 3 παρ. 1 του Συντάγματος, σε επιτροπή διαβούλευσης

 

[ix] Η αναφορά σε επικρατούσα θρησκεία δεν αποκλείει την ανεξιθρησκεία και αποτυπώνει την πραγματικότητα στην χώρα και στη διαδρομή της.

[x]Βλ. Βενιζέλος, Ευάγγελος (2000). Οι Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας ως συνταγματικά ρυθμισμένες. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σελ. 146.

[xi]  Βλ. Μάνεσης, Αριστόβουλος (χχ). Συνταγματικά Δικαιώματα, α’ ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, σελ. 256. Και Πουλής, Γεώργιος (1982). «Τα συνταγματικά πλαίσια κράτους και εκκλησίας». Αρμενόπουλος, τεύχος 12.

[xii]Βλ. Χιώτης, Βασίλης (11 Απρ. 2015). «Δημοσκόπηση Καπα Research: Χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά... μια φορά τον χρόνο». Το Βήμα.

[xiii] Βλ. Ν.Φίλης :«Το Σύνταγμα θεμελιώνεται στη λαϊκή κυριαρχία, στο όνομα του λαού, δεν χρειάζεται το "Eις τo όνoμα της Aγίας και Oμooυσίoυ και Aδιαιρέτoυ Tριάδoς"» σε ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ 26/10/2018.

 

[xiv] Βλ. Σάββας Κονταράτος, Ομότιμος καθηγητής ΑΣΚΤ, εφημερίδα Η ΑΥΓΗ «Κράτος, Εκκλησία και Σύνταγμα» 6 Νοεμβρίου 2016 και Γεράσιμος Θεοδόσης στην ιδια εφημερίδα  12 Ιουλίου 2017. 

[xv] (ΕΔΔΔΔ 2016/602)Η αναθεώρηση του Συντάγματος - Υπό ποιες προϋποθέσεις και όρους επιτρέπεται και εις ποιους (αυστηρούς) περιορισμούς υπόκειται (ιδία όταν επιδιώκεται η εισαγωγή εις το Σύνταγμα διατάξεων προσωπικοϊδεολογικών).Μελέτη του Γεωργίου Κρίππα, Διδάκτορος Συνταγματικού Δικαίου, δημοσιευμένη στην ΕΔΔΔΔ 2016, 602. (ΘΠΔΔ 2014/840) και

Η διαμόρφωση του συστήματος των σχέσεων Εκκλησίας - Κράτους ενόψει της αναθεώρησης του Συντάγματος.Μελέτη του Γεωργίου Α. Πουλή, Ομότιμου Καθηγητή Νομικής Δ.Π. Θράκης, δημοσιευμένη στη ΘΠΔΔ 2014, 840.

[xvi] Βλ. Καθημερινή 02.10.2018,Αποψη ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ: «Το Σύνταγμα και η επικρατούσα θρησκεία»

 

[xvii] Βλ.όμως Μελέτη του Γιώργου Σταυρόπουλου, Προέδρου της Εθνικής Επιτροπής για τα δικαιώματα του Ανθρώπου Επίτιμου Αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, «Το μάθημα των θρησκευτικών υπό το φως της πρόσφατης 660/2018 απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας.»,δημοσιευμένη στη ΘΠΔΔ 2018, 358.